Hikaye anlatma sanatından bahsettiğimiz ilk yazıda konuyu Todorov’un teorisi ile ele almıştık.

Bu kez Roland Barthes’in “5 Narrative Kodu” hakkında kısaca bahsetmek istiyorum. Narrative, tam Türkçesi olmayan bir kelimedir, kabaca söylemek gerekirse “anlatı, öyküsel, anlatıma dayalı” gibi anlamlara geliyor. Roland Barthes ise 1915 doğumlu bir Fransız edebiyat eleştirmeni; kendisi göstergebilimin yaratıcı isimlerindendir. Türkçe’ye de çevrilmiş birçok eseri bulunan ve edebiyat tarihinde önemli bir isim olan Barthes, 1980 yılında vefat etmiştir.

Barthes, tüm metinlerde ortak olan beş farklı tür semiotic (göstergebilimsel) ögeyi tanımlar. Bu ögeleri beş kodda toplar: Hermeneutik, Proairetik, Semantik, Sembolik ve Kültürel.


1- Hermeneutik

Hermeneutik ya da yorumsama, kökeni antik Yunan tanrısı Hermes’e dayanan bir kelimedir. Barhes, bu terimi okuyucudan gizlenmiş metnin içeriğinde bulunan anlamı açığa çıkarma manasında kullanır. Bu narrative kodu, kitlenin hikayede bundan sonra ne olacağını bilmek istemesini sağlayarak kitleyi "yakalar". İpuçları vererek fakat çözümü geciktirerek kitleyi motive eder.

 

2- Proairetik

Teorinin bu evresi; kitleyi sonraki eyleme hazırlama evresidir. Proairetik kod, anlatıdaki eylem unsurlarına atıfta bulunur. Hermeneutik kod kitlenin daha sonra ne olacağını merak etmesine neden olurken; Proairetik kod kitleyi hikaye boyunca ilerletmek için direkt eylemin kendisini kullanır. Örnek vermek gerekirse, hikayedeki kötü adam elini beline doğru götürdüğünde, belinden silah çıkaracağını ve kötü şeyler olacağını kitle tahmin eder. Ya da bir çift yatağa girdiğinde sansür uygulanıyorsa, o çiftin sadece uyumayacağı tahmin edilir. Kısacası bu kod daha çok davranış/eylem temellidir ve eylemlerin hikayenin geri kalanı ile bağlantısı hakkındadır.

 

3- Semantik

Semantik ya da anlamsal kodun tanımını vermeyi Barthes kasıtlı olarak reddeder. Bu kod, “semes” adı verilen ve direkt ifade etmek/göstermek yerine çağrıştıran/akla getiren ögelerden oluşur. Mesela “mafya” dediğimizde aklımıza siyah takım elbise giymiş adamların gelmesi gibi. Ya da “iyi” karakterlerin genellikle güzel/yakışıklı olması, “kötü” karakterlerin genellikle daha karanlık tonlarda giyinmesi, vb. gibi unsurlardan bahsedebiliriz.

 

4- Sembolik

Aynı Semanik kod gibi, Sembolik kod da direkt göstermeden ziyade çağrışımla ilgilidir. Barthes'ın en önemli gördüğü iki sembol, antitez ve paradokstur. Örnek olarak; bir antitezde, genç kız (yaşam) ve yaşlı bir adam (ölüm) gibi iki karşıt anlam birbirlerinin karşısına yerleştirilir. Genç kız ile yaşlı adam arasındaki mücadele, yaşamla ölüm arasındaki mücadelenin bir sembolüdür. Anlatıcının (Narrator) aracılığı ile iki karşıt anlam bir araya geldiğinde bir paradoks ortaya çıkar. Semantik ve kültürel kodlar gibi sembolik kodun da belirli bir sırayla okunması/anlatılması gerekmez.

 

5- Kültürel

Kültürel kodu, Semantik koddan ayırmak biraz zordur. Kültürel kodun unsurları, hikayenin kendi dünyasının dışında var olan ve kitlenin sahip olduğu bilgilere, yani kültürel, ahlaki, sanatsal, politik, vs. gibi bilgilere, atıfta bulunur. Yazarlar/anlatıcılar, genellikle kitlece paylaşılan bir bilgi hissine güvenerek kültürel unsurları bir hikayeye dahil ederler. Yazar/anlatıcı “ortak bilgi” varsayarak hikayede bir konuya atıfta bulunur fakat o konu kültürel ya da tarihsel olarak spesifik bir olay/durumsa, hikayede anlam kaybolabilir.

Terim kodları bazı durumlarda yanıltıcı olabilir. Barthes'ın kodları, bir anlatının nasıl yorumlanmasına dair bir takım kurallardan ziyade, bir anlatıya farklı farklı bakabileceğiniz bir perspektiftir. Beş kodu göz önünde bulundurarak bir hikayeyi okumak, bir dizi renkli mercekten bir resme bakmak gibidir. İmge aynı kalır ama onun hakkındaki izleniminiz değişir.




Yazar: Nazlı Doğa Yula



Konuyla ilgili diğer yazı, 'Hikaye Anlatma Sanatına Todorov Kuramı ile Bakış'ı okumak için:

https://bubisanat.com/posts/hikaye-anlatma-sanatina-todorov-kurami-ile-bakis


Fotoğraf: monoskop.org